Gandalf (Elf Różdżki), zwany także Mithrandirem, czyli Szarym Pielgrzymem, był jednym z Majarów o imieniu Olórin. Uchodził za najmądrzejszego wśród innych Majarów mieszkających w Amanie, przebywał często w Lórien, wiele wędrował i nierzadko odwiedzał dom Nienny – od niej to nauczył się on cierpliwości, spokoju oraz umiłowania dla wszystkich istot zamieszkujących Ardę. Olórin kochał Quendich, nawiedzał ich w postaci niewidzialnej lub w postaci jednego z nich i czynił to w taki sposób, że Pierworodni nie wiedzieli, skąd pochodzą wizje oraz pomysły. Z czasem Olórin został przyjacielem wszystkich Dzieci Ilúvatara, a ci, którzy słuchali jego rad, dźwigali się z rozpaczy i odpychali od siebie wizje ciemności.
Przybył do Śródziemia w Trzeciej Erze około roku 1100 z woli, jak powiadają, samego Eru, jako jeden z Istari razem z przynajmniej czterema innymi: Curunirem, Aiwendilem oraz Alatarem i Pallando, aby służyć radą i pomocą tym, którzy sprzeciwiali się woli Saurona. Gandalf był posiadaczem ognistej Naryi. Ów pierścień czarodziej otrzymał w momencie swego przybycia do Śródziemia od Círdana. Gandalf używał w walce Glamdringa.
W oczach mieszkańców Śródziemia:
Według Niedokończonych opowieści niektóre dzieci Iluvatara podejrzewały, że Gandalf jest wręcz Valarem, wcieleniem Manwego, jednak sam autor podaje tę hipotezę w wątpliwość. Imię Gandalf nadali mu Ludzie Północy (według notatek opublikowanych we wspomnianym wyżej źródle znaczy ono "Elf Różdżki"). Tharkûnem zwali go krasnoludowie (imię to znaczy to samo, co Gandalf). Mithrandirem (sin. Szary Pielgrzym) zwali go elfowie, jak również ludzie posługujący się sindarinem (mieszkańcy Gondoru i Arnoru). Imię Incánus jest niepewnego pochodzenia.
Etymologia:
Postać Gandalfa była wzorowana na głównym bohaterze fińskiego eposu narodowego Kalevala, czarodzieju imieniem Väinämöinen. Sam wygląd Gandalfa, jako starca w spiczastym kapeluszu, jest prawdopodobnie inspirowany postacią Odyna.
Imię Gandalf pochodzi z Katalogu karłów, jednej z części skandynawskiego poematu Voluspa, który jest częścią Eddy starszej. Było to w poemacie imię jednego z krasnoludów. Imię to nosił legendarny norweski król Gandalf Alfgeirsson i imię to w norweskiej mitologii posiada elficki król
Pierwowzór Gandalfa
Humphrey Carpenter w biografii z roku 1977 napisał, że w roku 1911 Tolkien, wracając z wakacji w Szwajcarii, kupił kilka kartek pocztowych z reprodukcjami obrazów. Wśród nich znalazła się praca niemieckiego artysty Josefa Madlenera Der Berggeist (Duch Gór), przedstawiająca starszego mężczyznę siedzącego na skale, pod sosną. Miał on białą długą brodę, ubrany był w kapelusz z szerokim rondem i długi płaszcz. Rozmawiał z białym młodym jelonkiem, który obwąchiwał jego wyciągniętą rękę. Wyglądał na osobę z dużym poczuciem humoru i empatią, pozwalającą zrozumieć inne istoty. W tle widoczne były wysokie skaliste góry. Tolkien pieczołowicie zachował tę pocztówkę, a na kopercie, w którą była zapakowana, dużo później napisał „Origin of Gandalf" (Pierwowzór Gandalfa)
